Colofn Rhun i’r Holyhead and Anglesey Mail 02 08 17

Mae’r Eisteddfod Genedlaethol bron yma. Alla i ddim aros! Gall Ynys Môn fod yn falch o’u hymrechion codi arian a pharatoadau ar gyfer y dathliad gwych o iaith a diwylliant Cymru. Maent yn perthyn i bob un ohonom, wedi’r cyfan – os ydym yn siarad Cymraeg neu ddim – yn union fel mae ein hanes yn perthyn i bob un ohonom. Ein hanes a threftadaeth sy’n helpu i’n gwneud ni pwy ydym.

Mae’r wythnos hon yn nodi canmlwyddiant un o frwydrau mwyaf gwaedlyd y Rhyfel Byd Cyntaf, yn Passchendaele. Yno y bu farw Ellis Evans o Drawsfynydd, ac yn Eisteddfod Penbedw 1917, cyhoeddwyd ei fod wedi ennill y Gadair. Roedd y Gadair wedi’i orchuddio gyda lliain du, a byth ers hynny, cyfeirwyd ato fel ‘Cadair Ddu Penbedw’.

Yn ddiweddar, gofynnais am gymorth Llywodraeth Cymru i amddiffyn cofebion i’r rhai a fu farw yn y rhyfel byd cyntaf – nid y math o gofebion mawr cyhoeddus a cenotaphs sydd eisoes yn cael eu diogelu, ond mae rhai bach mewn capeli, ysgolion a hyd yn oed ffatrïoedd. Mae llawer ohonynt eisoes wedi cael eu colli, neu yn cael eu bygwth. Pan fyddwn yn dweud “byddwn yn eu cofio” – mae’n rhaid i ni olygu hynny.

Ar ddydd Gwener ymwelais ag arddangosfa hanes lleol yn Rhoscolyn – arddangosfa wych, yn cynnwys straeon a phethau cofiadwy o orffennol y pentref. Daeth a’r hanes yn fyw!

Mae’r helynt dros gynlluniau Llywodraeth Cymru i adeiladu ‘Cylch Haearn’ enfawr yng Nghastell y Fflint yn dangos pwysigrwydd deall arwyddocâd hanes ein cenedl. Cofiwn ein hanes, rydym yn cofio ein concwest, ond rhoi cofeb i fyny i ddathlu hynny…?! Yn ôl pob golwg, doedd Gweinidogion na’r corff heneb Cadw ddim wedi meddwl bod gofyn i drethdalwyr Cymru i dalu bron i £ 400,000 i ddathlu ymgyrch Edward 1af i reoli a gorthrymu pobl Cymru gyda’i gylch o gestyll yn arwain at rai i holi cwestiynau. Mae dros 10,000 wedi llofnodi deiseb i wrthwynebu. O ganlyniad, mae ‘saib’ wedi bod i’r cynllun. Da iawn.

Y gwir yw nad oes digon o hanes yn cael ei ddysgu yn ein hysgolion o safbwynt y Cymry. Dylai pob un ohonom gael y cyfle i ddeall arwyddocâd digwyddiadau yn ein hanes, gan EIN safbwynt – digwyddiadau a’r grymoedd hynny sy’n ‘gwneud’ Cymru, o – ie – Edward 1af a’i ‘Gylch Haearn’, at ein treftadaeth ddiwydiannol, cyfraniad Cymru at y byd, camau a gymerwyd i danseilio’r iaith Gymraeg, ein ymddangosiad fel democratiaeth ifanc yn ddiweddar … mae cymaint i’w ddysgu.

Os nad ydym yn gwybod o ble yr ydym wedi dod, ni allwn benderfynu ble rydym eisiau mynd fel cenedl chwaith.